Bình luận: Hợp tác truyền thông Nam – Nam trong kỷ nguyên AI là yêu cầu cấp thiết

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ Trí tuệ nhân tạo (AI) mang đến nhiều cơ hội nhưng đi cùng với đó là hàng loạt thách thức cho truyền thông Nam Bán cầu. Các nước đang phát triển cần khẩn trương hợp tác cùng nhau để tận dụng nguồn lực chung, giảm phụ thuộc vào Bắc Bán cầu, đồng thời tìm ra con đường phát triển bền vững, phù hợp nhất cho mình.

Công nghệ AI trên thế giới vài năm gần đây đã có nhiều bước đột phá đáng kinh ngạc. Các mô hình AI liên tục ra mắt và nhanh chóng tạo ra làn sóng thảo luận, từ các mô hình độc quyền dẫn đầu là Chat GPT-5 và GPT-4.5 của OpenAI, Gemini 2.5 Pro của Google, Claude 4 của Anthropic và Grok của xAI; tới các mô hình mã nguồn mở nổi bật như Llama 4 của Meta và DeepSeek-V3 do Trung Quốc phát triển với hiệu suất mạnh mẽ.

Tuy nhiên, trình độ phát triển AI trên thế giới hiện nay đang có sự chênh lệch rõ ràng do các nguyên nhân như chiến lược quốc gia khác nhau, đội ngũ nhân tài, quy định luật pháp… Mỹ tạm thời đang dẫn đầu về đầu tư tư nhân và các mô hình AI nền tảng, được hỗ trợ bởi hệ sinh thái đầu tư mạo hiểm và tập trung nhiều nhân tài. Các nước đang phát triển khác thì đang gặp tương đối nhiều khó khăn, đối mặt với nguy cơ bị“thuộc địa hoá dữ liệu”, trong khi các lợi ích kinh tế thì lại được khai thác bởi các cường quốc công nghệ. Nhận thức được tính cấp thiết của vấn đề, nhiều quốc gia Nam Bán cầu hiện nay đang đẩy nhanh đưa ra chiến lược quốc gia để xây dựng hạ tầng và nhân tài AI của riêng mình. Chẳng hạn Trung Quốc đang nhanh chóng thu hẹp khoảng cách với Mỹ, tập trung hơn vào“các mô hình AI mang tính chủ quyền” và hội nhập chiều dọc.

Cán cân quyền lực truyền thông Bắc - Nam: Chưa từng cân bằng

Theo Giáo sư Hoàng Điển Lâm, Đại học Truyền thông Trung Quốc, Tổng Biên tập Tạp chí Truyền thông Toàn cầu và Trung Quốc (Global Media and China), từ thời kỳ truyền thông đại chúng (Mass Media) vào thế kỷ 20 đến thời kỳ mạng xã hội (Social Media) phát triển như gần đây, quyền lực vẫn luôn phân bố mất cân bằng với lợi thế thuộc về phương Tây hay các nước Bắc Bán cầu phát triển.

Giáo sư Hoàng Điển Lâm, Đại học Truyền thông Trung Quốc, Tổng Biên tập Tạp chí Truyền thông Toàn cầu và Trung Quốc (Global Media and China)

Thời kỳ truyền thông đại chúng, một vài tập đoàn truyền thông lớn, chủ yếu có trụ sở tại các nước Bắc bán cầu (Associated Press, Reuters, CNN, BBC…) kiểm soát luồng thông tin. Đây là giai đoạn của truyền thông"một chiều", tức là thông tin được truyền từ một vài trung tâm đến đông đảo công chúng mà không có chiều ngược lại. Điều này tạo ra sự phụ thuộc và thường duy trì định kiến về các nước Nam bán cầu, khắc họa họ qua lăng kính của nghèo đói, xung đột và kém phát triển. Sau đó, sự trỗi dậy của các nền tảng mạng xã hội như Facebook và Twitter (X) ban đầu được ca ngợi là một công cụ trao quyền. Nhưng chính những  công ty công nghệ lớn này giờ đây đang kiểm soát cơ sở hạ tầng, thuật toán và dữ liệu quyết định nội dung nào chúng ta được xem. Những nền tảng này, cũng có trụ sở tại Bắc Bán Cầu, đã trở thành những người gác cổng truyền thông trên thực tế cho hàng tỷ người trên Trái Đất.

“Các thuật toán do AI điều khiển cá nhân hóa các nguồn cấp dữ liệu để tối đa hóa sự tương tác của người dùng. Chúng cũng quyết định tiếng nói nào được khuếch đại và tiếng nói nào bị dập tắt – hay chính là một hình thức kiểm duyệt mới. Điều này có thể làm trầm trọng thêm sự chia rẽ xã hội và chính trị,” Giáo sư Hoàng Điển Lâm chỉ ra.

Các nước đang phát triển còn phải đối diện với một số nguy cơ khác, như tình trạng“chảy máu chất xám”, khi các nhà nghiên cứu và kỹ sư AI hàng đầu của họ thường được tuyển dụng bởi các công ty công nghệ được tài trợ tốt ở Bắc Bán cầu. Điều này hạn chế khả năng phát triển cơ sở hạ tầng và mô hình AI của riêng khu vực các nước đang phát triển. Thêm vào đó, AI khiến việc tạo ra thông tin sai lệch tinh vi (“deepfake” là một ví dụ) trở nên cực kỳ dễ dàng, có thể gây tác động đến các cuộc bầu cử và gieo rắc bất ổn xã hội. Ở các quốc gia có cơ sở hạ tầng hạn chế về kiểm tra thông tin, đây là một mối đe dọa đặc biệt nghiêm trọng.

Các mô hình AI phát triển mạnh mẽ trên các tập dữ liệu khổng lồ, chất lượng cao. Trong khi đó, Các nước Nam Bán cầu thường thiếu các bộ dữ liệu số hóa, đa dạng, đặc biệt là đối với ngôn ngữ và bối cảnh văn hóa địa phương, dẫn đến tình trạng thiếu đại diện và hiệu suất kém của các công cụ AI.

Một nghiên cứu trên tạp chí Nature Asia năm 2025 đã chỉ ra, mặc dù mô hình ngôn ngữ lớn (Large Language Model – LLM) hàng đầu thường tự hào về khả năng đa ngôn ngữ, nhưng sự hiện diện quá mức của tài liệu tiếng Anh và bối cảnh văn hóa phương Tây trong bộ dữ liệu của họ đã làm sai lệch kết quả đầu ra. Các mô hình AI được đào tạo trên các bộ dữ liệu thiên lệch (thường phản ánh quan điểm của các nước Bắc Bán cầu và bất bình đẳng lịch sử) duy trì và khuếch đại những thiên lệch này, dẫn đến kết quả đầu ra không chính xác, không công bằng hoặc thậm chí có hại khi áp dụng vào bối cảnh của các nước Nam Bán cầu.

Theo một khảo sát của Mạng lưới Nhà báo Quốc tế (IJNet) năm nay, gần một nửa (49%) nhà báo ở Nam Bán cầu lo ngại về việc AI khuếch đại nội dung sai lệch hoặc gây hiểu lầm, đặc biệt là khi hầu hết các mô hình AI được đào tạo trên các bộ dữ liệu lấy phương Tây làm trung tâm.

Thách thức lớn cho các nước đang phát triển

Trong bối cảnh đó, những khó khăn mà các nước Nam Bán cầu cần phải vượt qua là gì? Là cơ sở hạ tầng và năng lượng kỹ thuật số hạn chế. Các điều kiện tiên quyết cơ bản cho việc áp dụng AI chính là đường truyền internet ổn định, sức mạnh tính toán đủ mạnh và nguồn điện đáng tin cậy – những yếu tố thường thiếu ở nhiều nơi thuộc Nam Bán Cầu.

Khắp khu vực Châu Phi cận Sahara, chỉ một phần tư dân số có quyền truy cập internet đáng tin cậy, và có khoảng cách 29% về giới tính trong việc sử dụng điện thoại di động (CSIS, 2025). Mức tiêu thụ điện của trung tâm dữ liệu, thiết yếu cho AI, được dự đoán sẽ tăng gấp ba vào năm 2035, gây áp lực rất lớn lên nguồn tài nguyên năng lượng hạn chế ở các nước đang phát triển.

Cùng lúc đó, chi phí tài chính cho việc mua sắm, phát triển và duy trì các công cụ AI và cơ sở hạ tầng điện toán cần thiết là rất lớn, gây cản trở cho nhiều tổ chức truyền thông ở Nam Bán cầu, dẫn đến việc phụ thuộc vào các giải pháp bên ngoài mà thường là không phù hợp.

Việc AI dễ dàng tạo ra các sản phẩm truyền thông tổng hợp (deepfake, bài viết do AI viết) đặt ra mối đe dọa hiện hữu đối với niềm tin vào truyền thông truyền thống, đặc biệt là ở những khu vực đang phải vật lộn với vấn đề tính toàn vẹn, xác thực của thông tin. Đối với gần một nửa (49%) nhà báo ở Nam Bán cầu được khảo sát, khả năng AI góp phần lan truyền thông tin sai lệch là một mối lo ngại lớn (Radcliffe, 2025).

Xây dựng Cộng đồng với Tương lai Chung trong Kỷ nguyên AI

Để khắc phục khó khăn và đảm bảo quyền tự chủ quốc gia, phát triển kinh tế tại Nam Bán cầu, thì hợp tác cùng nhau là điều cấp thiết. Với quyền kiểm soát đáng kể đối với cơ sở hạ tầng, dữ liệu và mô hình AI do các tập đoàn Bắc bán cầu nắm giữ, hợp tác Nam-Nam mang đến một con đường quan trọng cho các nước đang phát triển để xây dựng cơ quan đại diện tập thể, giảm sự phụ thuộc vào Bắc Bán cầu và đảm bảo phát triển AI phù hợp với nhu cầu và giá trị địa phương. Các nước đang phát triển có thể đạt được phát triển bền vững bằng cách tập hợp nguồn lực, chia sẻ kiến thức và thúc đẩy hỗ trợ lẫn nhau, thay vì chỉ dựa vào sự hỗ trợ từ các quốc gia phát triển – mô hình này được gọi tên là“Tự lực Tập thể”.

Các quốc gia ở Nam bán cầu thường phải đối mặt với những thách thức tương tự liên quan đến tình trạng khan hiếm dữ liệu, khoảng cách về cơ sở hạ tầng kỹ thuật số và những vấn đề đạo đức trong AI. Những nỗ lực hợp tác có thể dẫn đến các giải pháp chung, giảm thiểu sự dư thừa và tối ưu hóa các nguồn lực khan hiếm. Việc tập hợp tài nguyên cho các trung tâm dữ liệu dùng chung hoặc cơ sở hạ tầng điện toán đám mây có thể giảm chi phí cho từng quốc gia, tăng sức mạnh tính toán và đảm bảo chủ quyền dữ liệu. Các quốc gia có cơ sở hạ tầng năng lượng và AI chưa phát triển có thể tận dụng"quan hệ đối tác khu vực để chia sẻ quyền truy cập điện toán và ứng dụng AI nhằm thúc đẩy quy hoạch năng lượng.

Việc hợp tác trên các mô hình AI mã nguồn mở và xây dựng các bộ dữ liệu đa dạng, được bản địa hóa có thể khắc phục tính thiên vị của các mô hình Bắc Bán cầu và đảm bảo các công cụ AI phù hợp về mặt văn hóa và ngôn ngữ với phương tiện truyền thông Nam Bán cầu, đồng thời giảm đáng kể chi phí phát triển.

Việc chia sẻ chuyên môn, các phương pháp hay nhất và các chương trình đào tạo có thể thúc đẩy đáng kể kiến thức về AI, hiểu biết về đạo đức và kỹ năng kỹ thuật giữa các chuyên gia truyền thông và nhà hoạch định chính sách ở Nam Bán cầu. Bằng cách hợp tác, truyền thông Nam Bán cầu có thể cùng nhau phát triển các ứng dụng AI sáng tạo phù hợp với thị trường của họ, tạo ra các nguồn doanh thu mới và đóng góp vào nền kinh tế số địa phương, thúc đẩy đổi mới và tăng trưởng kinh tế mỗi quốc gia. Đây cũng chính là những đóng góp quan trọng vào ổn định khu vực và thế giới trong bối cảnh nhiều biến động như hiện nay./. 

Phóng viên: Thanh Xuân

Nguồn: CMG